2o ΣΥΜΠΟΣΙΟ. ‘Φαγητό, Μνήμη & Ταυτότητα στην Ελλάδα και στην Ελληνική Διασπορά’
Φαγητό και Ταυτότητα στην Εξορία
(Τουρκο)Κρητικός
στη Σμύρνη σημαίνει «άπιστος» ή/και «Ρωμιόσπορος», πράγμα το οποίο στην
πραγματικότητα δεν είναι και πολύ λανθασμένο, αν λάβουμε υπόψη τα αρχεία γάμων
και θανάτων κατά την οθωμανική περίοδο (Adıyeke & Adıyeke 2011). Στα οθωμανικά χρόνια,
και με σκοπό την εξάπλωση του ισλάμ, ένας μουσουλμάνος μπορούσε να νυμφευθεί
μια ορθόδοξη χριστιανή, κατόπιν εγκρίσεως του μουσουλμάνου ιεροδικαστή (καδή) (Kara 2008). Έτσι, πολλοί ντόπιοι εξισλαμίστηκαν προκειμένου
να αυξηθεί ο μουσουλμανικός πληθυσμός της Κρήτης. Η ανταλλαγή των πληθυσμών που
ακολούθησε τη Συνθήκη της Λωζάννης έφερε πολλούς πρόσφυγες στη Μικρά Ασία, οι
οποίοι διατήρησαν και τίμησαν την κουλτούρα τους, κρατώντας ζωντανό τον κρητικό
τρόπο ζωής σε κάθε δυνατή μορφή, όπως τη γλώσσα και τις διατροφικές συνήθειες.
Παρόλο τον κοινωνικό αποκλεισμό που
βιώνει κάποιος εξαιτίας της καταγωγής του, αφετέρου είναι πάντοτε υπερήφανος για
την έμφαση που απαραιτήτως δίνει στο γεγονός ότι είναι «από το Νησί»,
υπολογίζει την σημασία της κρητικής κουζίνας, η οποία παρεμπιπτόντως θεωρείται
ως μια από τις υγιεινότερες του κόσμου και, επιπλέον, περιφρονεί τους «άλλους»
που δεν θα προτιμούσαν να έχουν άγρια χόρτα στο πιάτο τους ως κυρίως γεύμα.
«Πουλάει χοχλιούς στην τουρκογειτονιά» λέει μια τουρκική έκφραση για τον πωλητή
που δεν θα βρει πελάτες, στην οποία υποδεικνύεται ότι οι Κρητικοί αποκλείονται από
την υπόλοιπη τουρκική κοινωνία, αφού ο κρητικής καταγωγής είτε θα μαζέψει τα
σαλιγκάρια μόνος του είτε θα αγοράσει όλο το σακί από αυτόν που το πουλά.
Ο πρόσφυγας ζει στη μελαγχολία, αισθανόμενος
ότι είναι στην εξορία και λαχταρά την πατρίδα του. Παρόλα αυτά, όταν όντως
επισκεφθεί την πατρίδα, πάντοτε του λείπει το άλλο μισό της ύπαρξής του. Η
νοσταλγία μπορεί μερικές φορές να φτάσει στα άκρα. Για κάποιο λόγο, με κάθε
ταξίδι αυτή εμπλουτίζεται και το άτομο εξοικειώνεται περισσότερο με τον
αποκαλούμενο «πόνο» του, που με τόσο παράξενο τρόπο προσθέτει πολυχρωμία στην
ζωή του. Αυτή είναι η ανάγκη να ανήκει κανείς κάπου και είναι καλύτερα από το
να μην ανήκει πουθενά. Έτσι, εγώ προσωπικά έχω παραδεχθεί πολλές φορές ότι αν
αυτό είναι αρρώστια, θέλω να αρρωστήσω περισσότερο!
Οι πρόσφυγες ερχόμενοι στην
καινούρια τους γη έφεραν μαζί τους μόνο τις μνήμες τους και, τελικά, έγιναν
πολυπολιτισμικοί, καλλιεργώντας τον πολιτισμό τους περισσότερο και μετουσιώνοντάς
τον σαν μια πηγή πλούτου για τους Κρητικούς της τρίτης και τέταρτης πλέον
γενιάς. Προσφέρουν φαγητό σε όλους, στρώνουν μεγάλα τραπέζια σε κάθε γεύμα σαν
να πρόκειται για γιορτή, υποτιμώντας τους «άλλους», τους μη κρητικούς, για τις
αξίες τους και για το ότι δεν μπορούν να αναγνωρίσουν τα εκατοντάδες
διαφορετικά αγριόχορτα. Μερικές φορές η επίκριση μπορεί απλά να βασιστεί στο
ότι «οι άλλοι» δεν ξέρουν πώς να κάνουν ένα σιρόπι βασιλικού ή στο ότι ίσως δεν
μπορούν να παράγουν ή ακόμη και να διαλέξουν το καλύτερο έξτρα παρθένο
ελαιόλαδο.
Το να παντρευτείς έναν Κρητικό θα
μπορούσε να είναι η καλύτερη και μοναδική επιλογή για να εξαλείψεις τους
παράγοντες κινδύνου που απορρέουν από τις διατροφικές συνήθειες, καθώς το
μαγείρεμα κρητικών φαγητών είναι ασυζητητί υποχρεωτικό. Η κρητικιά νύφη
υπερήφανα επιδεικνύει τις μαγειρικές της ικανότητες στην κουζίνα και ο κρητικός
γαμπρός δεν τρώει ποτέ αν δεν πρόκειται για κρητικό τραπέζι. Και αυτό είναι τόσο «αυστηρό», που οι
Σμυρνιοί Κρητικοί πάντοτε βρίσκουν δικαιολογίες για να αποφεύγουν το μη κρητικό
φαγητό. Οι άντρες είναι υπερήφανοι όταν πηγαίνουν για κυνήγι και φέρνουν μαζί
τους πίσω στο σπίτι τα δώρα της θάλασσας, της γης και του ουρανού. Ο Σμυρνιός
Κρητικός ποτέ δεν φέρνει στο σπίτι λίγα κιλά από τις πρώτες ύλες που
προορίζονται για φαγητά, αλλά σακιά ολόκληρα. Οι πρόσφυγες Κρητικοί στην
πραγματικότητα κάνουν διακρίσεις εις βάρος των ντόπιων με τον ίδιο τρόπο που
και εκείνοι κάνουν το ίδιο. Ένας μη κρητικός γαμπρός δεν πρόκειται ποτέ να
θεωρηθεί ίσος με έναν Κρητικό, όσο και να βάλει τα δυνατά του. Οι ντόπιοι από
την άλλη μεριά λένε «κάνε Κρητικό γαμπρό αλλά μην κάνεις Κρητικιά νύφη», επειδή
μιλάνε πολύ, λένε, και παίρνουν τον έλεγχο του σπιτιού.
Σίγουρα, ασχέτως
φύλου οι Κρητικοί μεγαλώνουν και γίνονται δυνατοί τόσο στο σώμα όσο και στο
χαρακτήρα. Η σημασία των κρητικών γονιδίων δεν μπορεί να αγνοηθεί, πράγμα στο
οποίο αποδίδεται τόσο το πείσμα τους να αφοσιώνονται με κάθε δυνατό τρόπο στη
ζωή, όσο και η συμπεριφορά τους. Επιπρόσθετα, ένας πρόσφυγας θα συναγωνιζόταν
ευχαρίστως μέσα στους κύκλους των υπολοίπων για να εκπληρώσει περισσότερες
πατριωτικές αξίες από τους άλλους πρόσφυγες. Προκειμένου να καταλάβει κανείς
τον εαυτό του, αυτό το ταξίδι της ζωής είναι γεμάτο και με χαρές και με λύπες.
Το φαγητό είναι ένα από τα
γνωρίσματα που προσδιορίζουν την ιδιότητα του «διαφορετικού». Η ημέρα του πρόσφυγα
Κρητικού αρχίζει με λίγη νοστιμότατη στάκα, κλασικό πρωινό που συνοδεύεται από
κομπόστες φρούτων και λαχανικών, ελιές και διάφορα είδη τυριών. Αν δεν υπάρχει
τίποτα άλλο, μπορείς απλά να βουτήξεις το φρεσκοψημένο σου ψωμί μέσα σε λίγο
παρθένο ελαιόλαδο. Το μεσημεριανό γεύμα πάντα ετοιμάζεται από νωρίς το πρωί για
τον άντρα του σπιτιού, και μπορεί να περιλαμβάνει αγριόχορτα μαγειρεμένα είτε με
ψάρι ή θαλασσινά, είτε με κατσικάκι ή αρνάκι· επίσης, περιλαμβάνει λίγη
κρεατόπιτα, και σπανιότερα όσπρια, κατά προτίμηση μαγειρεμένα με άγρια χόρτα. Στους
πρόσφυγες δεν αρέσουν και πολύ τα γλυκά, όμως κανείς δεν θα μπορούσε να πει όχι
σε μια μπουκιά καλτσούνι ή στα γλυκά του κουταλιού, ειδικά αν πρόκειται για
μελιτζανάκι, γλυκό καρπούζι ή ντομάτα γεμιστή με αμύγδαλα. Κατά το βραδινό
φαγητό, όλα τα μέλη της οικογένειας, αν δεν θέλουν να θεωρηθούν ασεβή, πρέπει
να παρευρίσκονται στο τραπέζι. Παρόλο που η θρησκεία του ισλάμ απαγορεύει το
αλκοόλ, τα μέλη της κρητικής οικογένειας πάντοτε έχουν λίγο στο τραπέζι, καθώς
την καλοσύνη ή την συνείδησή τους δεν τις μετρούν ή δεν τις ερμηνεύουν με το
λίγο πιοτό που θα συνοδεύσουν τα πιο απλά και συνάμα τα πιο γευστικά πιάτα
επάνω στην Γη, αλλά με τον σεβασμό τους στην φύση και στα δώρα που αυτή
προσφέρει, με το να βοηθούν τους ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη και με το
να προσπαθούν απλά να είναι «άνθρωποι». Επιπρόσθετα, ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων
Κρητικών αντιτίθενται στο ριζοσπαστικό Ισλάμ και το επικρίνουν. Αντί να
πραγματοποιήσουν το οφειλόμενο από την θρησκεία προσκύνημα στην Μέκκα, πολλοί
Κρητικοί προτιμούν να κάνουν χορηγίες για κοινωφελείς σκοπούς στην κυβέρνηση,
που μπορεί να περιλαμβάνουν ακόμη και το χτίσιμο σχολείων. Παρομοίως, το
καθημερινό λεξιλόγιο του Κρητικού βασίζεται γενικά στο φαγητό, ενώ αντιθέτως το
λεξιλόγιο των ντόπιων μοιάζει βουβό συγκρινόμενο με τον πλούτο της γλώσσας ενός
πρόσφυγα. Και ενώ οι ντόπιοι μπορούν να κάνουν διακρίσεις ακόμη και στα παιδιά
τους με βάση το φύλο, η συμπεριφορά του κρητικού πατέρα προς τα δικά του παιδιά
βασίζεται πάντα στην ισότητα. Επίσης, η κρητικιά μητέρα αποκτά όπως και οι
άντρες την ικανότητα του χειρισμού πιστολιών και ντουφεκιών, είτε για την δική
της αυτοάμυνα είτε απλώς γιατί έτσι της αρέσει!
Πολλοί Κρητικοί που ζουν στην
Σμύρνη δεν νοιώθουν απαραιτήτως την ανάγκη να εξηγήσουν γιατί είναι σημαντικό
να είναι κανείς Κρητικός, παρόλο που νοιώθουν πάντοτε υπερήφανοι που οι ρίζες
τους κρατούν «από το Νησί». Είναι σαν να κρατάει κανείς από βασιλική γενιά!
Όμως, καθώς βρίσκεται ανάμεσα στο ότι «δεν είναι από εδώ» και στο ότι «δεν
είναι ούτε από εκεί», ο πρόσφυγας τελικά γίνεται ένα μείγμα και των δύο, κατέχει
μέσα του και τα δύο χώματα, ενώ παράλληλα γνωρίζει πολύ καλά ότι στην
πραγματικότητα «δεν ανήκει πουθενά». Έτσι, κάθε χρόνο πάρα πολλοί Κρητικοί
ανταμώνονται σε διάφορα μέρη της Τουρκίας λόγω της διοργάνωσης Κρητικών
Φεστιβάλ από τους εκάστοτε Συλλόγους Κρητών. Οι νέες γενιές των προσφύγων
φέρνουν μαζί τους φαγητά μαγειρεμένα με τον παραδοσιακό κρητικό τρόπο και τα
μοιράζονται μεταξύ τους, και έτσι ο πολιτισμός δια μέσω του φαγητού παραμένει ζωντανός.
Προσωπικά μιλώντας, ανήκω στην
τρίτη γενιά των προσφύγων. Τα σγουρά μου μαλλιά προέρχονται από την Αφρική. Ο
πατέρας μου η Κρήτη μού κληροδότησε τα γκριζοπράσινα μάτια μου και μου έδωσε
την πνοή της ύπαρξης. Η μητέρα μου η Μικρά Ασία, με την εύφορη γη και την γόνιμη
θάλασσά της, με ανέθρεψε με τον τρόπο που ο πατέρας μου θα ευχόταν. Πάσχω από
πίεση ματιών και έχω προβλήματα με τον θυρεοειδή μου, ασθένειες που θεωρούνται
πολύ κοινές μεταξύ των προσφύγων. Όμως εν τέλει, νοιώθω υπερήφανη που έχω
γονείς μου την Κρήτη και την Μικρά Ασία, παρόλο που δεν μπορώ αλλά και δεν θέλω
να επιλέξω ποιον από τους δύο αγαπώ περισσότερο…
Özlem Yaşayanlar
05/07/2013
Βιβλιογραφία:
Adıyeke A.N. & Adıyeke N. (2011),
Girit Nikah Defteri (1916-1921) ve Girit’teki Aile Adları, Κωνσταντινούπολη,
Lozan Mübadelleri Vakfı.
Kara M. (2008), Girit
Kandiye'de Müslüman Cemaati 1913 - 1923, Κωνσταντινούπολη, Kitap Yayınevi.
